کارگردان تئاتر اژدهاک گفت: دانشکده هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی از ظرفیت‌های بسیار بالایی برخوردار بوده و در بخش نمایش‌های ایرانی از دیگر دانشگاه‌ها پیشروتر است.  به گزارش خبرنگار حوزه تئاتر گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، اخیراََ سالن چارسوی تئاتر شهر، شاهد اجرای تئاتر اژدهاک نوشته استاد بهرام بيضايى و كارگردانى ميرعليرضا دريابيگى بود. دریابیگی در گفتگو با خبرگزاری آنا درباره تئاتر اژدهاک گفت:‌ این اثر که توفیق اجرای آن به همراه دانشجویان هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز داشتم در اصل متعلق به دانشجویان و مدرسان تئاتر استان تهران و دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی است. این اقدام می‌تواند دیگر مدرسان و دانشجویان تئاتر را به انجام این‌گونه کار‌ها تشویق کند.  وی درباره اجرای تئاتر اژدهاک بیان کرد: ما برای شرکت در نوزدهمین دوره جشنواره نمایش‌های سنتی و آیینی توسط استاد داود فتحعلی‌بیگی تشویق و راهنمایی شدیم. ایشان یکی از مدرسان بسیار کار‌آشنا و حرفه‌ای ما هستند و سال‌هاست که با ما همکاری داشته و ما این افتخار را داریم که از حضور این استاد عزیز استفاده کنیم. استاد فتحعلی‌بیگی یکی از طلایه‌داران زنده‌نگاه‌داشتن نمایش‌های ایرانی در کشور هستند و ما این افتخار را داریم که به صورت تخصصی‌تر نسبت به بقیه دانشگاه‌ها در دپارتمان آموزشی و تحصیلات تکمیلی نمایش دانشکده هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی از همکاری ایشان سال‌هاست که بهره می‌بریم.  رئیس دپارتمان تئاتر استان تهران ادامه داد: استاد فتحعلی‌بیگی  شاگردان بسیاری را پرورانده که امروز در کسوت مدرسی با دانشکده هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی همکاری دارند. بخش نمایش ایرانی دانشکده هنر واحد تهران مرکزی نسبت به دیگر دانشگاه‌ها مانند سوره، دانشگاه تهران، تربیت مدرس، دانشکده سینما تئاتر و هر دانشگاه علمی و کاربردی دیگر واقعاََ سرآمد و زبانزد است در حوزه پرداخت نمایش ایرانی،‌ نگه‌داشت و پاسداشت و به‌روزرسانی شیوه‌ها و تکنیک‌های نمایش ایرانی در حوزه تئاتر و تئاتر معاصر آن‌هم به‌صورت دانشگاهی، روش‌مند، پژوهش محور،‌ نظریه‌بنیاد و تجربه‌گرا است.  کارگردان تئاتر اژدهاک ادامه داد: نظر استاد فتحعلی‌بیگی بر این بود که از وجود دانشجویان دانشکده و البته دانشجویان میهمان نیز استفاده کنیم؛ لذا به اتفاق دانشجویانی که پایان‌نامه داشتند فراخوانی را اعلام کردیم تا از میان دانشجویان علاقه‌مند بتوانیم تعدادی را انتخاب کنیم که این امر نیز محقق شد.  دريابيگى یادآور شد: متن اژدهاک از سوی متولیان امر به ما پیشنهاد شد. اژدهاک که نوشته استاد بهرام بیضایی است. متنی که توسط ایشان نوشته شده است متنی است که برای بر‌خوانی یک بازیگر مرد نوشته شده است. در این اثر ادبیات روایی بسیار قالب است و همه‌ دوستان حرفه‌ای که در این زمینه فعالیت دارند می‌دانند که تصویر‌سازی و تکثر‌گرایی در این فضا کار بسیار سختی است. در حدود ۳ ماه با دانشجویان دانشکده هنر واحد تهران مرکزی و دیگر دانشجویان تمرین و کار کردیم. تمام سعی من این بود که با استفاده از تکنیک‌ها و شیوه‌های نمایش ایرانی و استفاده از داستان‌مایه افسانه‌ای و روایات سنتی ادبیات کشور خودمان و یک شیوه و نگاه جدید اژدهاک را اجرا کنیم.  وی در ادامه تأکید کرد: روایتی که این بار توانستیم از اژدهاک بیرون بکشیم این بود که در واقع ۵ زن بر‌خوانی این روایت مردانه‌ی را انجام می‌دهند. در واقع یک روایت کلان به خرده روایت تبدیل شد البته سعی شده در عین کثرت وحدت را نیز حفظ کره باشیم. اژدهاک برای دو دسته؛ مخاطب یعنی مخاطب خاص و عام حرف داشت. در بخشی که برای مخاطب عام دیده شده کاراکتر مبارک وارد صحنه می‌شود و مخاطبان عام این قصه از ورود او به صحنه هیجان‌زده شده و همراه او می‌شود.  کارگردان اژدهاک اظهار کرد: بعد از اجرای اژدهاک و حضور مخاطبان خاص آن که جامعه دانشگاهی و فرهیخته را شامل می‌شد. بسیاری از صاحب‌نظران این وادی نقد‌های بسیار منصفانه‌ای را بیان کردند که برای من به‌عنوان کارگردان این اثر بسیار حائز اهمیت و مهم است. در میان اجرای اثر المان‌هایی را به‌صورت کد قرار دادیم که البته بازخورد‌های بسیار خوبی را داشتن و با نگاه کردن به نقد‌ها به خوبی دیده می‌شود که این کد‌ها دریافت شده‌ است.  گفتنی است؛ گزیده‌ای از نقد‌هایی که به اثر اژدهاک نوشته استاد بهرام بیضایی و کارگردانی ميرعليرضا دريابيگى بعد از اجرای روز جمعه ۲۵ مرداد در تالار چارسو تئاتر شهر اجرا شد به شرح زیر است:  جواد صداقت مدرس و عضو هيئت علمى گروه هنرهاى نمايشى دانشگاه آزاد اسلامى در نقد خود درباره اژدهاک نوشت: مناظره !در روشنايى سخت و سخت و سخت و در تاريكى سخت‌تر است و دشوارتر گرفتار شدن در گرداب و گردباد جنگ فرد با خويش ست چه برسد كه گامها براى رسيدن در چاله چول‌هاى ساخته شده پيش ساخته مغرضان فرو رود و زيركانه خردورزگونه دوباره و صدها باره گشايش به صعود باشد. ليكن!  وی در ادامه نقد خود نوشته است: پیشتر به قدرت تنهايى فرد در كنش با رويكرد جبهه‌ايى وابسته است كه خلقكننده، تصوير خويش را در رهايى محض به زايش مى‌رساند به گونه‌ايى كه علقه و شاكله را خود به تصميم و اراده مى‌برد و پوسته‌ايى ،لايه!لايه! لايه‌ايى را نفرين به راه‌هاى رفته بيهوده مى‌كند تا آن سوتر كه جنينى هيولا شمايل در درونش به رشد رساند و به خوانش آن(هيولا) بىواسطه به غرش رساند.  رضا بهارلو دبیر انجمن صنفی هنرمندان تئاتر شهر تهران و مدرس گروه نمایش دانشکده هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی در نقد خود به اژدهاک نوشته آورده است: با اولین اصواتی که می‌شنویم و تصاویری که به سختی در حاکمیت مطلق تاریکی می‌بینیم در می‌یابیم که گویی قرار است با خوانشی دیگرگون از اثر مواجهه شویم؛ خوانشی شاید از جنس آرش که خود استاد بیضایی به واقع آشنازدایی را در کلام برایمان تفسیر می‌کند.  وی در ادامه نقد خود یادآور شده‌ است: اژدهاک سفید‌پوش کفن پوش بمانند یک روح با جای پنجه‌هایی سیاه و سرخ دو مار که سیاه بود و سرخ بود بر شانه‌هایش، نشسته بر مزار خود لاشهی خود با فریادهایی درونی که آسمان را می شکافد. پس چه جای رشک چرا که اینبار فریادِ آسمان شکافش را برآورده است.  بهارلو در ادامه نقد خود بیان کرده است: اژدهاک اینبار تکثیر شده‌اند آنهم به هفت بخش، که این عدد هفت نیز خود حکایت‌ها دارد که در این مقال نمی‌گنجد. اژدهاک‌هایی برخوان‌هایی که همواره روی سخن‌شان با شب است. ای شب من اندوهگین روزگاری مردکی بودم با دل پاک ای شب، تو سیاه‌تر از هر شب دیگری، ای شب، من دردمند فریاد بلند برآوردم ای شب تو دریا را به یاد من می‌آوری و سیاهی و تاریکی و شب را تا مغز استخوان من تماشاگر نفوذ می‌کند.  امیرمسعود رادی منتقد، نمایشنامه‌نویس و مدرس گروه نمایش دانشکده هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی در نقد خود به اژدهاک بیان کرده است: جهان در تسخیر انسان و ماشین، در بیابانی که زمینش آسمان و زمانش هر لحظه و زبانش تلگرافی نا نوشته به آینده نامعلوم است، سرگردان. کائنات به تعبیر فلسفه شرق، بر گُـرده اوتاد اربعه، سوارست و مضامینی مدرن را در باب مجاورت تفکر باب کرده و ساختاری همگون به روایتِ پست مدرن، ایجاد و به زیبایی، زیر ساخت‌های آنرا جلا بخشیده است.  رادی در نقد خود اظهار کرده‌ است: روانی، پویایی و آنتروپی حرکت‌ِ تتراگُـناد پیش برنده پرولوگ این روایت، گاه همآوازانی روایتگر و گاه همآهنگانی خشک، خشن و نظامی‌گر هستند، در تقابل ماه بانوی آسمان که همانا دانای کل نمایش است و الهه تاریکی و شب، شگفت‌انگیز، قدرت‌نمایی می‌کند و رُخ می‌نمایاند. سفید پوش مبارزی که هم از پشت، با دستانی هویت‌مند حمایت می‌شود و هم از جلو از سوی شکنجه‌گرانی نا آشنا بازداراننده، تن به سیاهی می‌دهد و با ماه بانوی آسمان هم قدم و هم نوا می‌شود.  آرمان طیران نمایشنامه‌نویس، کارگردان و مدرس تئاتر در نقد خود به اجرای اژدهاک نوشته‌ است: روند شکل‌گیری اثر هنری، روندی خلاقانه و مبتنی بر دیالوگ مابین جهان اجرا و جهان مخاطب است . آنچه این آمد و رفت فرهنگی / هنری را سهولت می‌بخشد، امر و فلسفه و پدیده زیبایی‌شناسی است.  وی در ادامه نقد خود اظهار کرده است: با این اعتبار، هر کارگردانی با انتخاب متن، عملِ ساختگرایی و فُرمالیستی اجرا را خلق و تولید می‌کند. پس ، معنا در ساحت متن پابرجاست و فُرم در زیستگاه صحنه ارائه می‌شود‌. کاملاً مشخص است که متن و اجرا باید همخوان باشند؛ اگر نباشد چه ؟! این سئوال ، پای مباحث هرمنو‌تیک و پُلی فونیک در حیطه اجرا را به میان می‌کشد.  طیران یادآور شده است: وجود تفسیر‌ها و چند صدایی‌ها برای اجرای متن چه کارکردی دارد؟ پاسخ به این سؤال یعنی ورود به عملِ میزانسن و کارگردانی. کوتاه آنکه در اینجا متن ، ثابت است و امرِ اجرا، پدیده‌ای متغیر؛ برای همین است که هزاران نفر در سراسر جهان در طول تاریخ، برای دیدن میزانسن‌های جدید از مثلاً متن شکسپیر، به تئاتر می‌روند، وگرنه نمایشنامه‌ای که قرن‌ها پیش نوشته شده چه کاریست، در خانه بنشینند و متنِ به غایت عالیِ شکسپیر را بخوانند.  دريابيگى درباره نقد‌های وارده به اثرش معتقد است: مطالبی که به‌عنوانه نقد این اثر نوشته شده‌است مطالب بسیار خوب و درستی است، دانشورانه و ارجاع‌مند است و به‌عنوان یک مقاله علمی می‌توان به آن رجوع کرد.

دست گذاشتن روی آثار بهرام بیضایی جسارتی می خواهد که در هر کسی نیست و در این بین دست گذاشتن روی اثری سترگ همچون اژدهاک شهامتی مضاعف می طلبد. اما علیرضا دریابیگی جسورانه به نبرد با این متن سخت پیکر رفته است. می گویم سخت پیکر چون حقیقتا اجرای این اثر از دو منظر کار دشواری است. اول از منظر ساختار: ما با متنی مواجه ایم که در اصل یک برخوانی است و دراماتورژی و خوانشی آوانگارد از آن نوعی ریسک تلقی می شود. دوم از منظر محتوا با اثری مواجه هستیم که خود حاوی دیدگاهی ساختارشکنانه است. آری اژدهاک بهرام بیضایی دیگر آن اژدهای ظالم و شرور نیست بلکه همچون ستم دیده ای است که در صدد رهایی از سرنوشت تلخ خود است و تلاش می کند که از شر مارهای کینه که بر دوشش روئیده اند خلاص شود. نگرشی متفاوت به اسطوره ضحاک که بعدا محل مناقشه شاملو و مخالفانش قرار گرفت. پس کارگردان با انتخابی سخت مواجه شده اما باید گفت که همچون اژدهاک بر هماورد خود غلبه کرده است. آنچه به کارگردان این قدرت را بخشیده تا در این نبرد پیروز شود از منظر من یک چیز است: رویکرد علمی و پژوهش محور در اجرا که خود برآمده از پتانسیل های تئاتر دانشگاهی است. دکتر دریابیگی ابتدا با تحلیل و فهم درست از متن بیضایی آن را مال خود کرده و در مرحله بعد با شناخت خوب از اصول زیبایی شناسی تئاتر پسامدرن اجرایی آوانگارد از اژدهاک را ارائه داده است. این دو مقوله چیزی است که در تئاتر امروز ما کم پیدا می شود. کمااینکه با شمار زیادی از آثار روبه روئیم که هر هرج و مرج و سبکسری غیرعلمی را پسامدرن می نامند و به خود برچسب آوانگارد بودن را می چسبانند. اینجاست که تئاتر دانشگاهی وظیفه دارد با رویکردی علمی اصل را از بدل جدا سازد و با ارائه الگوهای درست و دقیق از اجرای تئاتر پسامدرن راهنمای جوانان و دانشجویانی باشد که سودای آوانگارد بودن را در ذهن می پروراند. در این بین اژدهاک دکتر دریابیگی یک نمونه از این گونه تئاتری است که مولفه های پسامدرنیسم را بدین شکل در خود جای داده است:

1. انتخاب متن بومی از میان افسانه ها و روایات سنتی و اقلیمی که همواره مورد علاقه پست مدرنیست ها بوده است.
2. تلفیق شیوه های تئاتر سنتی و مدرن که از مولفه های پسامدرن در زمینه اجرا است. نکته جالب اینجاست که این اجرا گونه ای برخوانی است اما در عین حال به موقع از تقلید و سیاه بازی بهره جسته و آنها را با شیوه تئاتر غربی می آمیزد.
3. تکثرگرایی که از شاخصه های پسامدرن است. تنها به یک نمونه اشاره می کنم: ما یامای پادشاهی را می بینیم که از یک سو تی شرت امروزی به تن دارد و به جای تاج کلاه تعزیه را بر سر نهاده است!
4. فاصله گذاری: ارتباط با تماشگر، استفاده از لباس ها و گریم ها و سیستم نورپردازی که همگی راه را بر غلبه احساس بر تماشاگر می بست و او را به تفکر وا می داشت. نکته دیگر این بود که بازیگر اصلی (دکتر دریابیگی) هر از گاهی همچون شبیه خوانان تعزیه متن را بر دست می گرفت و از روی آن می خواند و این خود در خدمت فرآیند فاصله گذاری بود.
5. و در نهایت تبدیل یک روایت به خرده روایت ها با استفاده از تبدیل یک برخوان به چندبرخوان اما در عین حال وفاداری به متن اصلی. چرا که گاهی تصور می شود که پسامدرنیسم یعنی فرار از قصه گویی و درام اما این اثر ضمن تکثرگرایی حق مطلب را در روایت نیز بیان کرد.

بیضایی در اثرش با استفاده از ترجیع بند  “نفرین بر راهای رفته بی هوده” از تلاش های بی ثمر اژدهاکی سخن می گوید که او را گرفتار خویش ساخته است. ما در اجرای دکتر دریابیگی این مضمون “راه های رفته بی هوده” را از عمق جان به واسطه اجرایی با هوده دیدیم. از این رو دوست دارم به استاد، دوست و همکارم دکتر دریابیگی و گروه خوبش خسته نباشید بگویم و ندا سر دهم: آفرین بر راه های رفته با هوده!

سعید نیکورزم

عضو انجمن منتقدان خانه تئاتر و استاد مدعو دانشگاه آزاد اسلامی

به نام خالق عاشق داستان از آنجا آغاز می شود که، چالش اَبرزمانی و فرامکانیِ زایشِ «اژدهاک»، کائنات را مسخر کرده است با آفرینشِ «اژدهاک»، «فلسفه» متولد و نخستین سؤال مطرح می شود «آیا شب را پایانی هست؟» صحنه ی لبریز از تاریکی بین ستاره ای، با باله ی طربناکِ نقش آفرینِ فوتون که سرشار است از ارتعاش مواج سکوت. دیدن این حجمِ موجز و غنی شده از رنگ در بستر تاریک زمان غیرقابل باور است و بی شک عملکرد طراح اثر را ستودنی کرده است. شنیدن اینسان آوای هارمونیک ِرازآلود از کائنات، بر روی صحنه تاریک، این مرکز کانونی اندیشه ی بلند نظران، در کنار بیان فاخر شعر گونه استاد بهرام بیضایی که محرکی برای آفرینش شعور در نابخردی انسان خود باخته، سرکوب شده و بُـزدل امروز است، نگاه نافذ خدایگان این کشتی مواج را عاشقانه و اندیشمندانه به رُخ می کشد. برداشت هایی که با دیدن این سمفونی جهانی هوش از سر اهل دل برمی دارد ۱. ارائه، ورژنی مدرن از «هاملت با سالاد فصل»، سورئال ترین و به زعم من جذاب ترین اثر اکبر رادی که در لایه های زیرین متن، ماهرانه و استادانه، چرخشی نرم، از آن قاب رویایی به مشام هر مرادی متبادر می سازد ۲. جهان در تسخیر انسان-ماشین، در بیابانی که زمینش آسمان و زمانش هر لحظه و زبانش تلگرافی نا نوشته به آینده نامعلوم است، سرگردان. ۳.کائنات به تعبیر فلسفه شرق، بر گُـرده اوتاد اربعه، سوار ست و مضامینی مدرن را در باب مجاورت تفکر باب کرده و ساختاری همگون به روایتِ پست مدرن، ایجاد و به زیبایی، زیر ساخت های آنرا جلا بخشیده است. ۴. روانی، پویایی و آنتروپی حرکت‌ِ تتراگُـناد پیش برنده پرولوگ این روایت، گاه همآوازانی روایتگر و گاه همآهنگانی خشک، خشن و نظامی گر هستند، در تقابل ماه بانوی آسمان که همانا دانای کل نمایش است و الهه تاریکی و شب، شگفت انگیز، قدرت نمایی می کند و رُخ می نمایاند. ۵. سفید پوش مبارزی که هم از پشت، با دستانی هویت مند حمایت می شود و هم از جلو از سوی شکنجه گرانی نا آشنا بازداراننده، تن به سیاهی می دهد و با ماه بانوی آسمان هم قدم و هم نوا می شود. ۶. اختیار کردن و اختصاص جایگاهی درخور برای «هوش مصنوعی» که در چهار ورود و خروج خود جسورانه خودنمایی می کند، پرده از پذیرش حاکمیت جهان تکنولوژی در این رهگذر، برمی دارد. ۷. سیاه و مایاشاه شاید تنها عناصر بجا مانده از عصر یخبندان و جمود فکری دوره برده داری امپراطوری انسان هستند،که جز خنده ماسیده بر لبانِ آن مومیایی متحرک، از پایان ناپذیری انزوای بشر حکایت دارند. ۸.در این میان، تماشاچی بهت زده ی معلق در فضا، آرام و با وقار، بر نادانی خود غبطه می خورد و مانند بُـز اخفش تنها با بروز صدایی دلهره انگیز از بیداریِ خواب گونه تاریخی اش می پرد و با ریتم ملایم ماه بانوی آسمان، به خواب ابدی فرو می رود. امیرمسعود رادی